خاندان خسروانیدر دوره پهلوی شاهد خاندان‌های بزرگ مختلفی هستیم که اعضای آن‌ها جایگاه ویژه‌ای در حکومت پهلوی اول و دوم داشته‌اند؛ از جمله این خاندان‌های بزرگ می‌توان به خاندان خسروانی اشاره کرد. فهرست مندرجات۲ - شهاب‌الدین خسروانی ۲.۱ - مشاغل ۲.۲ - دوستی با فاطمی ۲.۳ - سفر به ژنو ۳ - مرتضی خسروانی ۳.۱ - سال ۱۳۳۰ ۳.۲ - سال ۱۳۳۴ ۳.۳ - سال ۱۳۳۸ ۳.۴ - سال ۱۳۴۲ ۳.۵ - برکناری از کار ۴ - خسرو خسروانی ۴.۱ - سال ۱۲۱۹ ۴.۲ - سال ۱۳۳۱ ۴.۳ - سال ۱۳۳۲ ۴.۴ - سال ۱۳۴۵ ۴.۵ - سال ۱۳۲۲ ۴.۶ - ویژگی‌ها ۵ - عطاءالله خسروانی ۵.۱ - مشاغل ۶ - پرویز خسروانی ۶.۱ - کسب درجه سپهبدی ۶.۲ - سخنی از فردوست ۷ - پانویس ۸ - منبع ۱ - معرفی اجمالیخانواده خسروانی یکی از سرمایه‌دارترین و پرنفوذترین خانواده‌های ایرانی اهل محلات بودند. سرشناس‌ترین یا در واقع بزرگ این خاندان میرزا محمد‌هاشم محلاتی است که از مالکین و منتفذین به نام محلات به حساب می‌آید. [۱]
کابینه منصور به روایت اسناد ساواک، ص۴۸۹، پاورقی، انتشارات مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، چاپ اول، سال۸۴.
او دارای چندین فرزند پسر و دختر بود، یکی از پسران او شجاع‌الدین بوده که در مورد او اطلاعی در دست نیست. هم‌چنین از دختران او نیز اطلاعات و مدارکی وجود ندارد. از میان پسران او، پنج برادر تنی دارای مناصب و پست‌های مختلف سیاسی و نظامی بودند که بزرگ‌ترین آن‌ها شهاب‌الدین و سپس مرتضی، عطاءالله، خسرو و پرویز بودند که در ادامه به هر کدام از این خسروانی‌ها به طور جداگانه پرداخته می‌شود.۲ - شهاب‌الدین خسروانیوی فرزند ذکور ارشد میرزا‌هاشم، متولد سال ۱۲۸۰ش در محلات بود که بعد از مرگ پدر، مسئولیت اموال و دارایی‌های پدر را بر عهده گرفت و از برادران خود حمایت کرد؛ به طوری که بسیاری از نویسندگان او را به اشتباه، پدر سایر خسروانی‌ها معرفی کردند. وی که مغز متفکر خسروانی‌ها بود، به علت مسئولیت خانوادگی که به گردن گرفت، نتوانست، از تحصیلات بالایی برخوردار شود؛ اما در مدت کوتاهی در کار تجاری موفق شد. ۲.۱ - مشاغلوی چند شرکت مقاطعه‌کاری دایر کرد و تدریجاً نفر اول محلات شد. پس از مدتی بر خود لازم دید که وارد عرصه سیاست شود ـ البته او در جوانی مدتی در وزارت پست و تلگراف کارمند بود؛ [۲]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، ج۱، ص۶۱۴، نشر گفتار و نشر علم، تهران، سال ۸۰، چاپ اول.
اما بعد از مرگ پدر به محلات بازگشت؛ لذا در دوره پانزدهم مجلس شورای ملی شرکت کرد و با شکست رقبای خود که صدرالاشرف و حشمتی بودند، وارد مجلس شد و نماینده و وکیل مردم محلات در مجلس شد. وی در دوره شانزدهم و هفدهم نیز به عنوان وکیل مردم محلات در مجلس باقی ماند. [۳]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، ج۱، ص۶۱۴، نشر گفتار و نشر علم، تهران، سال ۸۰، چاپ اول.
۲.۲ - دوستی با فاطمیشهابالدین به حسین فاطمی در زمان اقامتش در پاریس کمک مالی می‌کرد که موجب دوستی صمیمانه بین این دو شد. [۴]
زندگی‌نامه و شرح حال وزرای امور خارجه، ص۴۰۸، زیر نظر دکتر باقر عاقلی، دفتر مطالات سیاسی و بین‌المللی، تهران، ۱۳۷۹ش.
این دوستی و رفاقت با حسین فاطمی موجب شد که در مجلس هفدهم جانب مصدق را بگیرد و در این زمان او روابط خوب و حسنه‌ای را با مصدق ایجاد کرد. [۵]
رجال عصر پهلوی ۴ دکتر منوچهر اقبال به روایت اسناد ساواک، ص۴۹۶، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، تهران، خرداد۷۹.
۲.۳ - سفر به ژنووی با شکست مصدق در کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ش، مدتی بیکار شد؛ اما بعد از مدت کوتاهی وابسته اقتصادی و بازرگانی و نماینده دولت در کشورهای اروپایی شد و برای انجام مأموریت خود به ژنو سفر کرد و زندگی خود را در آن‌جا ادامه داد. [۶]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، ج۱، ص۶۱۴، نشر گفتار و نشر علم، تهران، سال ۸۰، چاپ اول.
۳ - مرتضی خسروانیسپهبد مرتضی خسروانی متولد سال ۱۲۸۴ در محلات بود که با کمک و مساعدت برادر بزرگ خود شهاب‌الدین، به تحصیلات عالیه پرداخت، بعد از اتمام تحصیلات مقدماتی وارد دانشکده افسری شد و پس از اتمام کامل دوره دانشکده افسری، برای گذراندن دوره هواپیمایی به فرانسه سفر کرد و بعد از آن برای انجام دوره‌های تکمیلی به کشورهای ایتالیا و انگلیس رفت [۷]
کابینه منصور به روایت اسناد ساواک، ص۴۹۰، پاورقی، انتشارات مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، چاپ اول، سال۸۴.
و بعد از گذراندن دوره‌های تکمیلی به ایران بازگشت.۳.۱ - سال ۱۳۳۰در سال ۱۳۳۰ با درجه سرهنگی، رئیس رکن یکم و چهارم ستاد نیروی هوایی شد. [۸]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، ج۱، ص۶۱۵، نشر گفتار و نشر علم، تهران، سال ۸۰، چاپ اول.
۳.۲ - سال ۱۳۳۴چهار سال بعد، یعنی در سال ۱۳۳۴ به فرمان‌دهی تیپ مقدماتی با درجه سرتیپی و بعد از آن به فرمان‌دهی تیپ فنی منصوب شد و در مدت کوتاه و با تلاش‌هایی که از خود نشان داد، به عنوان معاون نیروی دریایی انتخاب گردید. [۹]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، ج۱، ص۶۱۵، نشر گفتار و نشر علم، تهران، سال ۸۰، چاپ اول.
وی برخلاف برخی برادرانش، افسری لایق و درست‌کار بود. [۱۰]
الموتی، مصطفی، بازیگران سیاسی از مشروطیت تا سال ۱۳۵۷، ج۴، ص۱۴، چاپ پکا، لندن، سال۱۳۷۶ ش.
۳.۳ - سال ۱۳۳۸در سال ۱۳۳۸ سرلشکر شد و دو سال بعد به ریاست دادرسی ارتش منصوب شد. [۱۱]
الموتی، مصطفی، ایران در عصر پهلوی، ج۵، ص۲۴۷، چاپ‌خانه پکا، لندن، سال۶۸.
۳.۴ - سال ۱۳۴۲در سال ۴۲ نیز مفتخر به گرفتن درجه سپهبدی شد. وی که افسر شریفی بود، با وجدان پاک و آگاهی به پرونده‌ها رسیدگی می‌کرد و به غرض‌ورزی ساواک و کارکنان آن سازمان اعتنایی نمی‌کرد. [۱۲]
الموتی، مصطفی، بازیگران سیاسی از مشروطیت تا سال ۱۳۵۷، ج۴، ص۲۴، چاپ پکا، لندن، سال۱۳۷۶ ش.
۳.۵ - برکناری از کاردر این زمان که او هنوز رئیس اداره دادرسی ارتش بود، اختلاف نظراتی بین او و سپهبد نصیری، رئیس شهربانی به وجود آمد؛ به طوری که مشاجره و اختلافات آن‌ها به بن‌بست رسید و سرانجام کار آن‌ها به شاه واگذار شد. شاه نیز از بین این دو، سپهبد نصیری را برگزید و این موجب برکناری سپهبد خسروانی از سمتش شد و با همین درجه بازنشسته گردید. ۴ - خسرو خسروانیوی در سال ۱۲۹۳ در شهر محلات به دنیا آمد و همگام با دیگر برادرانش به تحصیلات پرداخت. بعد از اتمام تحصیلات مقدماتی و متوسطه، برای ادامه تحصیل به انگلستان رفت و وارد دانشگاه بیرمنگام شد و موفق شد در رشته زمین‌شناسی با مدرک دکتری از این دانشگاه فارغ‌التحصیل شود. [۱۳]
کابینه منصور به روایت اسناد ساواک، ص۴۹۰، پاورقی، انتشارات مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، چاپ اول، سال۸۴.
۴.۱ - سال ۱۲۱۹مدتی بعد از فارغ‌التحصیلی، یعنی در سال ۱۲۱۹ به ایران بازگشت و در وزارت پیشه و هنر در اداره کل مشغول به کار شد. بعد از یک سال کار در این اداره، به وزارت خارجه منتقل شد و سیری صعودی را در این وزارت‌خانه پیمود. [۱۴]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، ج۱، ص۶۱۴، نشر گفتار و نشر علم، تهران، سال ۸۰، چاپ اول.
۴.۲ - سال ۱۳۳۱بعد از مدتی کار در وزارت خارجه، به عنوان دبیر اول سفارت ایران راهی پایتخت آمریکا، واشنگتن شد و بعد از آن به عنوان دبیر اول در سازمان ملل متحد منصوب گردید. با روی کار آمدن مصدق، به ایران بازگشت و به معاونت وزارت اقتصاد ملی برگزیده شد. [۱۵]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، ج۱، ص۶۱۴، نشر گفتار و نشر علم، تهران، سال ۸۰، چاپ اول.
۴.۳ - سال ۱۳۳۲سال بعد، یعنی در سال ۱۳۳۲ و کناره‌گیری مصدق از حکومت، وی نماینده ایران در سازمان ملل و بعد از آن سرکنسول ایران در هامبورگ شد. او بیش‌تر عمر خود را در کشورهای مختلف گذراند؛ به طوری که می‌شود او را یک جهان‌گرد دانست. بعد از مدتی وزیر مختار ایران در واشنگتن شد. ۴.۴ - سال ۱۳۴۵در ۱۳۴۵ برای کمک به برادرش (عطاءالله) برای رسیدن به ریاست دولت با برخی مقامات آمریکایی ارتباطاتی را ایجاد کرد [۱۶]
ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ج۲، ص۳۷۸، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، چاپ ششم، مهر۷۳، تهران.
و همین امر باعث عزل او به عنوان وزیر مختار ایران در واشنگتن شد و بعد از آن با خوب شدن روابط ایران و مصر، او به عنوان سفیر ایران به قاهره رفت [۱۷]
عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ ایران‌نشر، ج۲، ص۲۵۰، گفتار، تهران، سال۷۴.
و سپس بعد از برکناری محمود فروغی، وی به عنوان سفیر کبیر در آمریکا منصوب گردید. [۱۸]
طلوعی، محمود، بازیگرانعصر پهلوی از فروغی تا فردوست، ج۲، ص۷۰۸ – ۷۰۹، نشر علم، تهران، ۱۳۷۳ ش.
۴.۵ - سال ۱۳۲۲در سال ۱۳۲۲ نیز امتیاز مجله افکار ایران را گرفت و با انتشار آن توسط عطاءالله خسروانی آن را به راه انداخت. [۱۹]
رجال عصر پهلوی پرویز خسروانی به روایت اسناد ساواک (۲۳)، ص۱۲۴، پاورقی.
۴.۶ - ویژگیهاوی فردی کم‌کار و خوش‌گذران، زیاد متوقع و باسواد بود؛ البته ارتشبد سابق (حسین فردوست) او را انسانی مطیع و سازش‌کار معرفی می‌کند، [۲۰]
فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ج۱، ص۲۶۸، انتشارات اطلاعات، چپ ششم، سال۷۳، تهران.
او هر مقدار درآمدی که به دست می‌آورد، صرف خرج خود می‌کرد و در آخر عمر مال و منالی نیندوخت و در دوران بازنشستگی، با حقوقش امرار معاش می‌کرد. [۲۱]
عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ ایران‌نشر، ج۲، ص۲۵۰، گفتار، تهران، سال۷۴.
۵ - عطاءالله خسروانیعطاءالله خسروانی در فروردین ۱۲۹۸ش در شهرستان محلات به دنیا آمد. مدرک لیسانس علوم اجتمایی را از فرانسه دریافت کرد. [۲۲]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، ج۱، ص۶۱۵، نشر گفتار و نشر علم، تهران، سال ۸۰، چاپ اول.
۲.۱ - مشاغلوی مهم‌ترین فرد از این خاندان است که صاحب پست‌های مختلف سیاسی، از جمله وزیر کار در سه کابینه، وزیر کشور و همین‌طور رئیس حزب ایران نوین بود. در دوران ریاستش در اختلاس و غارت با برادرش هم دست بود. [۲۳]
ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ج۲، ص۴۵۳، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، چاپ ششم، مهر۷۳، تهران.
در کل وی فردی منفعت‌طلب بود. (برای اطلاعات بیش‌تر به مقاله وی مراجعه شود).۶ - پرویز خسروانیپرویز خسروانی در سال ۱۲۹۹ در تهران به دنیا آمد. [۲۴]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، ج۱، ص۶۱۵، نشر گفتار و نشر علم، تهران، سال ۸۰، چاپ اول.
همانند سایر برادران و به حمایت برادر ارشد خود مشغول به تحصیل شد و دیپلم خود را از دبیرستان نظام اخذ کرد. [۲۵]
کابینه منصور به روایت اسناد ساواک، ص۴۹۰، پاورقی، انتشارات مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، چاپ اول، سال۸۴.
۶.۱ - کسب درجه سپهبدیدر سال ۱۳۱۹ وارد دانشکده افسری شد و دوره افسری را در سال ۱۳۲۱ به پایان رساند. دو سال بعد به درجه سروان یکمی رسید و در سال ۱۳۲۷ درجه سروانی و چهار سال بعد درجه سرگردی را دریافت نمود و در نهایت با زرنگی و حیله‌گری توانست درجه سپهبدی خود را بگیرد. ۶.۲ - سخنی از فردوستبه گفته فردوست او در آستانه انقلاب حدود ۵۸ سال سن داشت و در زمان انقلاب به ترکیه و سپس اسپانیا رفت و در آن‌جا مستقر شد. [۲۶]
فردوست، حسین، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ج۱، ص۲۷۲، انتشارات اطلاعات، چپ ششم، سال۷۳، تهران.
(برای اطلاعات بیش‌تر به مقاله وی مراجعه شود).۷ - پانویس
۸ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «خاندان خسروانی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۰۴/۳۱. رده‌های این صفحه : تراجم | خاندان ها | خاندان های ایرانی | رجال سیاست | رجال سیاسی عصر پهلوی | مقالات پژوهه | نمایندگان مجلس ملی | وزیران عصر پهلوی
|